باسمه تعالي

تشويق به انديشمندي و تبيين آزادي بيان در چهار چوب قانون

گسترة انديشه يكي از مهمترين عناصر و درون مايه هاي انسان است . نيروي انديشه است كه به انسان عظمت و اعتلاء و قدرت جانشيني حق در عرصة گيتي مي بخشد . انسان منهاي انديشه توده اي است از گِل و لاشه اي بي روح ، يعني تالابي كه در جاي خود راكد مانده است .

سخن معروف پيامبر اكرم (ص) در اين مورد نشانگر ارزش والاي انديشيدن است كه مي فرمايد : « فِكْرةُ ساعَةٍ خَيرٌ مِن عِبادَةِ سِتّينَ سَنَةٍ »  ساعتي انديشيدن ، بهتر از شصت سال عبادت كردن است1 . و سخني ارزشمند نزديك به همين مضمون را در كلام گُهربار حضرت علي (ع) مي توان دريافت كه فرمود : « فِكْرُ ساعَةٍ قَصيرَةٍ خَيرٌ مِنْ عِبادَةٍ طَويلَةٍ »
دمي كوتاه ( در آيات و آثار قدرتهاي الهي ) انديشيدن خوشتر است تا روزگاري دراز را به عبادت سر بردن2 .

انسان با انديشيدن هست مي شود  و سخن معروف دكارت كه مي گويد : « مي انديشم پس هستم .» گوياي اين است كه انسان تا مي انديشد زنده است . كسي كه نمي انديشد انسان نيست و به قول اسدي طوسي « نه مردم بود هر كه ننديشد اوي» پس بايد فضايي فراهم آوريم كه انسانها از اين موهبت الهي بهرة كافي برده ، اين عطاي خدادادي را پرورش دهند . عرصه اي به بوجود آوريم كه به انسان انديشيدن را بياموزيم نه انديشه را . كه در اين مورد حضرت علي (ع) مي فرمايد: 
« من معلّمي را ستايش مي كنم كه به من انديشيدن را بياموزد نه انديشه را .» ‌بگذاريم انسانها خود بينديشند و اراده كنند ، نه اينكه بر اثر تكرار مكرّرها و تقليد انديشه هاي ديگران ، خود از انديشيدن باز مانند . عرصه اي كه تلقيني و موروثي و مسبوق به عادات گذشته و معرفت بدون گزينش نباشد . انديشيدن حقّ انسانهاست ، و اين حقّ بارها و بارها از زبان قرآن كريم بيان شده است .

در سيزده آيه از آيات حقّ عبارت « اَفَلا تَعْقِلون » آمده كه به انسانها خطاب مي كند « آيا نمي انديشيد ؟ » و آن انديشيدن در مورد گردش شب و روز و يا انديشيدن در مورد زنده كردن مرده و يا تفكّر در بسياري از پديده هاي آفرينش است ، و يا در عبارت شريفة «لَعَلَّكُمْ يَعْقِلون »  كه هشت بار تكرار شده است در مورد انديشيدن به انسانها تذكّر مي دهد  . واژة         « يَعْقِلون » كه نه بار تكرا شده است ، انسانها را به انديشيدن در مورد گردش بادها و ابرها در بين آسمان و زمين ، و يا دربارة ستارگان و آيات حقّ وا مي دارد و نيز عبارت « لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرونَ » كه دو بار ، و « اَفَلا تَتَفَكَّرونَ» كه يك بار و«لَعَلَّكُمْ يَتَفَكَّرونَ » كه سه بار و « يَتَفَكَّرونَ » كه يازده بار در قرآن مجيد تكرار شده  است ، دليل بر ترغيب و تشويق انسانها به تفكّر و انديشه  است .

خداوند از خرد ورزاني كه بندگاني انديشمند و متفكّرند ، چنين ياد مي كند : « همانا در آفرينش آسمانها و زمين  و رفت و آمد شب و روز دلايلي روشن است براي خردمندان ، آنان هستند كه خدا را ياد مي كنند در حال ايستاده و  نشسته و خفتن و دائم انديشه مي كنند در آفرينش آسمانها و زمين ، و گويند پروردگارا اين دستگاه با عظمت را بيهوده نيافريده اي ، پاك و منزّهي ، ما را به لطف خود از عذاب دوزخ نگاه دار . »3 

و نيز در آية ديگر مي فرمايد « به امّت خود بگو در آسمان و زمين به چشم عقل نظر كنيد و بنگريد تا چه بسيار آيات حقّ و دلايل توحيد را مشاهده مي كنيد . گرچه هرگز مردمي را كه به ديدة عقل وايمان ننگرند ، دلايل و آيات الهي بي نياز نخواهد كرد . »4

در اين آيه نمي فرمايد كه زمين و آسمان چيستند ، بلكه فرموده چيزهايي كه در آسمان و زمين است چيستند . يعني نظر كنيد از روي تفكّر زنجيره اي كه تكامل كشفيّات هزاران سالة بشري است تا اسراري كه در آسمانها و زمين مودّعند بشناسيد و گرنه تنها نظر كردن و سطح ظاهر اشياء را ديدن چه فايده اي دارد ؟ اما نظر كردن عمقي اصل وظيفة انسانهاست كه نيروهاي ذخيره شده در آسمانها و زمين را بشناسند . 5

در آية ديگر مي فرمايد « آيا ( مشركان ) در زمين سير و سفر نكرده اند تا اينكه دلهايي داشته باشند كه با آنها تعقّل كنند و گوشهايي كه با آنان بشنوند ؟ چنين است كه چشم ها كور نمي شود بلكه دلهايي كه در سينه هاست كور مي شود . »6   

 اول چيزي كه از آيه مستفاد مي شود اين است كه سير وسفر در سرزمين ها ماية عبرت و تعقّل است . كوري چشم مانع از بسيرت دل نيست اما كور دلي است كه مانع فهم و عبرت گرفتن است  . عبرت شامل انواع دانستني هاست . عبرت گرفتن از نابودي اقوام و آثار ايشان و دانستن علل آن نابودي ها ، ياد گرفتن علوم از علماي سرزمين ها .

ديني كه انسان را به سبب برخورداري از نعمت هايي الهي چون عقل و اراده و آزادي ، شايستة جانشيني خداوند دانسته است نبايد اين توان هاي نهفته در انسان را به زنجير كشد ، بلكه آنچه بر اين آيين پسنديده است اين است كه اين نيروها را رها سازد و آزاد كند و با راهنمايي و راهگشايي ، انسان را به حركت و تلاش وا دارد و مسئوليّت وي را به خود او بسپارد و كار تعيين سرنوشتش را نيز به وي وا گذارد .

اسلام انديشه و آزادي انسان را آن چنان ارجمند دانسته كه انديشيدن را يك واجب قلمداد كرده است ؛ چرا چنين نباشد ، در حالي كه پايداري در برابر مهمترين مسائل سرنوشت ساز همچون مسأله عقيده و اموري چون رفتار و كردار به همين سرنوشت وابسته است .

از همين روي است كه آيات كتاب الهي پياپي و پيوسته انسان را به تفكّر فرا مي خواند ، عقل و خرد او را راه مي نمايد ، او را به پيروي نكردن از توهّم ها ، پرهيز از همراهي بي دليل با عامة مردم و خودداري از دنباله روي پدران و نياكان تشويق مي كند و چيزهايي همانند شراب و موادمخدّر را كه از ميان برندة عقل است حرام اعلام مي دارد و او را از دست يازيدن به استبداد و سلطه گري و يا سر فرود آوردن در برابر آن منع مي كند .7  

حضرت آيت الله خامنه اي در بخشي از پيام خود به مناسبت فرا رسيدن كنگرة عظيم حج فرمودند : « امروز به رغم تهمت ها و تحريف هايي كه به وسيلة مراكز تبليغي صهيونيستي و استكباري ، سيل آسا به سوي اسلام و مناديان شجاع و فداكارش جاري است ، تفكّر اسلامي ناب محمّدي (ص) چهرة خود را براي مردم جهان بتدريج آشكار ساخته است .  بتدريج همه در مي يابند كه اسلام دين عدل و آزادي و رستگاري است ، دين خرد و انديشه و دانش است . اسلام دين زندگي است ، اما زندگي تهي از شرف و آزادگي و عزّت را مرگ مي شمارد . دين عقلانيّت است ، اما با نفسانيّتي كه خود را عقلانيّت         مي نماياند و دستماية همان كساني است كه پيامبران خدا را مجنون مي خواندند ، مبارزه مي كند ...8    

و نيز ايشان در پاسخ جمعي از دانش آموختگان حوزة علميّه فرمودند : 

« ... آزادي تفكّر ، قلم و بيان ، نه يك شعار تبليغاتي كه از اهداف  اصلي انقلاب اسلامي است ، و من عميقاً متأسّفم كه برخي ميان مرداب « سكوت و جمود » با گرداب « هرزه گويي و كفر گويي » طريق سومي نمي شناسند و گمان مي كنند كه براي پرهيز از هر يك از اين دو ، بايد به دام ديگري افتاد .

... متأسّفانه گروهي بدنبال سياست زدگي و گروهي بدنبال سياسي زدايي ، دائماً تبديل فضاي فرهنگي كشور را به سكوت مرداب گونه يا تلاطم گرداب آور مي خواهند ، تا در اين بلبشو فقط صاحبان قدرت و ثروت و تريبون ، بتوانند تأثير گذار و جريان ساز باشند و سطح تفكّر اجتماعي را پايين آورده و همة فرصت ملّي را هدر دهند و اعصاب ملّت را بفرسايند و درگيري هاي غلط و محيط قبيله اي يا فرهنگ فاسد بيگانه را رواج دهند و در نتيجه صاحبان خرد و احساس ، ساكت و سكوت بمانند ، و صاحبدلان و خردمندان ، بر كنار و در حاشيه مانده و منزوي ، خسته و فراموش شوند ، در چنين فضايي ، جامعه به جلو نخواهد رفت و دعوي ها ، تكراري و ثابت و سطحي و نازل مي گردد . هيچ فكري توليد و حرف تازه اي گفته نمي شود .

... براي علاج بيماري ها و هتّاكي ها و مهار هرج و مرج فرهنگي نيز بهترين راه همين است كه آزادي بيان در چارچوب قانون و توليد نظريه در چارچوب اسلام ، حمايت و نهادينه شود ...9   

كدام آيين جز اسلام است كه انسانها را اينگونه هشدار و انذار مي دهد و به طور مداوم آنان را به تفكّر و تأمّل
 بر مي انگيزد ؟ كدام كتاب آسماني جز قرآن انسانها را به نگاه عميق و انديشه در مورد پديده هاي آفرينش تشويق مي كند ؟ چه سخناني از اين والاتر كه مي فرمايد : « آيا به آسمان كه بر فرازتان است ننگريسته ايد كه چگونه آن را برافراشته و آن را  آراسته‏ ايم و هيچ خللي ندارد ؟ زمين و كوهها را آفريده و در درون آنها گياهان خرم رويانده ايم . باران را از آسمان فرو         مي فرستيم كه دانه ها را برويانيم . درختان خرماي بلند بالا و ميوه هاي تو در تو و زنده كردن سرزمين هاي پژمرده كه نمودار رستاخيز است همه را بنگريد . »10 آري انديشيدن در مورد آسمان كه هيچ خلل و فرجي ندارد و قرآن ما را به تفكّر دربارة اين پديدة شگرف فرا مي خواند نمودار اين است كه اسلام آيين انديشه و عقل و بصارت است .

سخن جامع حضرت علي (ع) كه مي فرمايد : « وَلا عِلْمَ كَالْتَفَكُّرِ » هيچ دانشي مانند تفكّر نيست و نيز در مورد صفت مؤمن كه فرمود : « كّثيرٌ صَمْتُهُ ، مَشْغولٌ وَقْتُهُ »11 خاموشيش بسيار و وقتش به تفكّر مشغول است . نشانگر اين نيست كه پيروان راستين اسلام تا چه اندازه براي انديشيدن ارزش و بها قائل بوده و تفكّر را جزء لا ينفك هستي انسان مي شمرده اند ؟

اي برادر ! تو همان انديشه اي                               ما بقي تو استخوان و ريشه اي

گر گل است انديشة تو ، گلشني                            ور بود خاري تو هيمة گلخني12

             امام حسن عسكري (ع) فرمود ه است : « معيار بندگي و عبادت ، بسياري روزه و نماز يعني صوم و صلوة  مستحب نيست ، بلكه عبادت ، بسياري تفكّر در آفريدة خداوند و تعقّل در آيات حكيمانة پروردگار جهان است » . و نيز علي (ع) به فرزندش حضرت مجتبي (ع) فرموده : « هيچ عبادتي همانند تفكّر ومطالعه در مصنوعات الهي نيست » . و يا اشاره مي فرمايد : « اَفْضَلُ الْعِبادَةِ الْفِكْرُ » بالاتر از هر عبادتي به كار انداختن نيروي تفكّر و تعقّل است » .13

           نظر به اهميّت خاصي كه انديشمندي و آزادي بيان در جامعة رو به رشد ما پيدا كرده است ، آيت الله خامنه اي مي‏فرمايد : « ... حال آنكه انقلاب اسلامي آمد تا هم فرهنگ خفقان و سر جنبانيدن و جمود و هم فرهنگ آزادي بي مهار و خود خواهانة غربي را نقد و اصلاح كند و فضايي بسازد كه در آن آزادي بيان مقيّد به منطق و اخلاق و حقوق معنوي و مادّي ديگران و نه هيچ چيز ديگري ، تبديل به فرهنگ اجتماعي و حكومتي گردد و حرّيّت و تعادل و عقلانيّت و انصاف ، سكة رايج شود تا همة انديشه ها در همة حوزه ها فعّال و برانگيخته گردند و زاد و ولد فرهنگي كه به تعبير روايات پيامبر اكرم (ص) و اهل بيت ايشان (ع) ، « محصول تضارب آراء و عقول » است ، عادت ثانوي نخبگان و انديشه وران گردد ، به ويژه كه فرهنگ اسلامي و تمدّن اسلامي همواره در مصاف با معضلات جديد و نيز در چالش با مكاتب و تمدّن هاي ديگر ، شكفته است و پاسخ به شبهه نيز بدون شناخت شبهه ، نا ممكن است ... » 14  

            بايد انديشه ها را شكوفا ساخت و آنان را به فعّاليّت و جنبش برانگيخت ، و نيز در محيطي آزاد انديشه ها را رشد داد و بالنده نمود ، اما نه فضايي افسار گسيخته و هرج و مرج طلب ، بلكه محيطي در پاية قانوني كه حرمت ها شكسته و حيثيّت هاي انساني خدشه دار نگردند .

            پيامبر گرامي (ص) ما را به بسيار انديشيدن آگاه مي سازد و مي فرمايد : « دلهاي خويش را به مراقبت عادت دهيد و انديشة بسيار كنيد . » 15   

            متفكّران و انديشمندان هميشه مدّ نظر انبياء و اولياء بوده و در نزد آنان احترام خاصّي داشته اند . اما صادق (ع) فهم دقيق يك حديث از معارف اسلامي را بهتر از حفظ هزار حديث مي داند و اين نشانگر توجّه ايشان به انديشة دقيق و تفكّر عميقانه است ، همان گونه كه حضرت علي (ع) نيروي تفكّر و تدبّر را در فهميدن حقايق علمي اسلام لازم مي دانند و عقيده دارند كه نبايد فقط به شنيدن و حفظ كردن قناعت كرد بلكه بايد درك درست و تفكّر عميق از حقايق علمي داشت و فضيلت درك و فهم مطالب علمي به مراتب نافع تر از فضيلت تكرار و خواندن و قرار گرفتن آن است . حضرت تأكيد دارند كه در آموخته هاي خود بايد بسيار انديشيد تا دانش خود را استوار ساخته ، به فهم مطالب نائل گرديد .16

          عرصة انديشه مهم ترين عرصة نبرد كارساز ماست و ما در اين عرصه با عقب ماندگي با همة عناصر و درون مايه هاي آن ، مي جنگيم ، از گسستگي و انحطاط شخصيتي اين امّت  گرفته تا ناداني ، بيهودگي و ناتواني در كشف و به كار گيري نيروي آن ناتوانيي كه امّت را در سراشيب سقوطي فرهنگي و سياسي قرار مي دهد كه استبداد سياسي و نخبگان هم پيمانش در داخل و پشتيبانان بين المللي آن در خارج از ان حمايت مي كنند و آن را پيش مي برند و از آن بهره مي جويند .

           به هر روي ، در جهان حاضر و در نتيجة پيوند هاي رو به گسترش انسان ها با همديگر و در كنار آن سلطة فزايندة غرب و هم پيمانان صهيونيست و دست نشاندگان آن در نظام هاي عربي ، بر فرهنگ و تبليغات جهاني  وبر فكر و انديشه و شيوة زندگي بشر ، روز به روز جايگاه و اهميّت انديشه آشكارتر مي شود ، چه به رغم  پيشرفت ماشين و اهميّت فراوان اقتصاد و جايگاه ارتش ها ، آينده همچنان از آنِ  انديشه و تفكّر است ، پيشرفت و تحوّل فرهنگي روز به روز ريشه دار تر مي شود و فرهنگ و تمدّن بشري ، رهبري خود را به انديشه اي مي سپارد كه در نو آوري ، نو آفريني ، گفت و گو و قانع كردن و ايجاد باور و ايمان توانمند تر باشد .

           قرآن از رهگذر فراخواندن عقل به تأمّل در پديدارها  و از رهگذر بيان ، نمونه هاي بسيار زيبا از گفت و گوي پيامبران با اقوام خود و حتّي با سركشان و گردن افرازان ، الگوهايي شايسته از گرامي داشت فكر و انديشه و آزادي بيان فرا روي نهاده است ، و گفت و گوهايي كه از پيامبران به تصوير مي كشد ، خود به روشني نمايانگر اتّكا به عقل به عنوان راهنما و راهبر از سوي پيامبران است ، در حالي كه در آن سوي ستمگران و سركشان از منطق قدرت و زور به عنوان سلاح نهايي خود بهره مي‏جويند و هرگاه چاره انديشي هايشان راه به جايي نمي برد و قافيه بر آنان تنگ مي آيد به اين سلاح پناه مي برند .

           در سيرة پيامبر اكرم (ص) و در رفتار آن حضرت با اصحاب خود به خوبي مي توان ارزش انديشه و رأي را ديد . آن حضرت با اين كه پيامبر خدا و رسانندة احكام الهي بود نه فقط در برخورد با آراي مخالف سعة صدر داشت ، بلكه اصحاب خود را به داشتن رأي و اجتهاد مستقل فرا مي خواند و مي فرمود : « مبادا كسي از شما دهن بين باشد و بگويد من با مردم هستم ، همان مي گويم كه مردم مي گويند . » از اين روي هيچ تعجّبي نيست كه پيامبر(ص) توانست  مكتبي فرا گير بنيان نهد تا در زمينه هاي مختلف رجالي بزرگ بيرون دهد و در سالهايي معدود با عظمت ترين و زيباترين ثروت يا انقلاب فرهنگي از دل صحراي خشك و بي حاصل عربستان برخيزد .

اسلام در طول تاريخ پرچم هماورد طلبي را روياروي افكار و انديشه هاي مخالف برافراشته و آنها را به گفت و گوي جدي
فرا‏‏ خوانده است . از همين روي هيچ شگفت آور نيست كه ببينيم همة افكار و انديشه ها راه خود را به سوي گفت و گوي و رشد و بالندگي تنها در پرتو حيات فكري آزادانه ديده اند كه الگوي اسلام آن را ايجاد كرده است . در فضايي كه اسلام به
 وجود آورده ،كسب دانش هم يك تكليف و هم يك حقّ است و تحقيق علمي جايگاهي والا داشته و از هر قيد و بندي رهاست.    آية 101 سورة يونس مي فرمايد : « بگو بنگريد كه در آسمانها و زمين چيست ؟ » اسلام بر آزادي قيودي خارجي نگذاشته و از ديدگاه اين آيين ، مهم آن است كه آزادي ، خود را نقض نكند و به وسيله اي يا زمينه اي براي از ميان بردن آزادي هاي ديگران يا تجاوز نسبت به اين آزادي ها و يا به ابزاري براي برانگيختن گرايش هاي نژادي و تعصّب هاي گوناگون و يا سرآغازي براي تحريك انگيزه هاي غريزي بدل نشود ، چه آزادي يكي از ارزش هاي والاي انساني است ، اما چنانچه از
ارزش هاي حق و خير و زيبايي و عدالت جدا شود مفهوم خود را از دست مي دهد . بر همين پايه است كه ستمگر و يا ديوانه از آزادي برخوردار نيستند « هيچ ضرر يا ضرر رساندني در اسلام نيست » و « هيچ ستمي جز بر ستمگران نيست » . به ديگر سخن ، ارزش آزادي  بسته به مقدار قدرت ، آرامش ، ثبات ، ايمان ، عدالت و پيشرفتي است كه به زندگي مي بخشد .

             انديشمند مراكشي مهدي المنجره مي گويد : « در اسلام هيچ حدي براي بيان انديشه وجود ندارد ، من همة عالمان را در هر سطحي كه باشند بدين هماورد مي خوانم كه اگر مي توانند دست كم يك تفسير يا برداشت ارائه دهند كه گفته باشد اسلام براي بيان مرزهايي تعيين كرده است . ابراز عقيده و بيان انديشه تا زماني كه با حقوق انساني ديگر برخورد نيافته ، از سوي اسلام ضمانت شده است . »

              آيين اسلام آزادي را به عنوان يكي از آثار و لوازم مسؤول بودن فرد تضمين كرده و هرگونه عامل و زمينة اكراه و اجبار را ممنوع شمرده و در كنار آن هيچ تلاشي در تأكيد بر ضرورت بيان آشكار حق و اقامة برهان بر عقيدة درست ، سپردن مسؤوليّت دفاع و پاسداري از عقيده به افراد و گروه ها ، بازداشتن فتنه از گروندگان ، هر چند از رهگذر استفاده از قدرت ،
و سرانجام كوشش در خنثي كردن نقشه هاي دشمنان فرو گذار نكرده است .

             تقريباً همة كتابهاي تفسير و فقه بر اين نكته اتّفاق و اجماع دارند كه آية « لا اِكْراهَ فِي الدّينِ » يكي از اصول و قواعد بزرگ اسلام و ركني از اركان تسامح اين دين است . اسلام نه اجازه مي دهد كسي براي پذيرش اين دين هدف اكراه قرار گيرد و نه براي ترك اين دين ، همچنين به هدف ضمانت كردن عدم اكراه ، بر مسلمانان واجب ساخته است قدرتي فراهم آورند كه به كمك آن بتوانند در برابر هر كسي كه بخواهد آنان را از دينشان بفريبد و باز دارد رودررو بايستند و هم از مسلمانان خواسته است در دعوت كردن از دشمنان و مخالفان بدين آيين شيوة حكمت و اندرز شايسته را در پيش گيرند تا درستي از نا درستي و راستي از كژي باز شناخته شود .

            خداوند مسئلة ايمان را به زور واجبار و اكراه استوار نساخته  ، بلكه آن را بر انتخاب و اراده و اختيار بنا كرده است ؛ چرا كه اجبار واكراه در دين به بطلان فلسفة ابتلاء و آزمايش الهي مي انجامد .

گواه اين حقيقت ، چونان كه فخر رازي بدان گراييده ، اين سخن خداوند است كه فرمود : « فَمَنْ شاءَ فَلْيؤمِنْ وَ شاءَ فَلْيَكْفُرْ » اگر بپذيريم كه جايگاه اعتقاد دل است اصلاً اكراه و اجبار دربارة آن امكان نخواهد داشت .

           در تاريخ اسلام در سيرة رسول خدا هرگز نقل نشده است كه آن حضرت به اكراه توسّل جسته باشد ، بلكه برعكس آنچه به حدّ تواتر نقل شده حاكي از وجود روابط مسالمت آميز ميان پيامبر (ص) از يك سوي ، و گروه هايي از پيروان ديگر اديان مانند يهوديان و مسيحيان و همچنين طايفه اي از مشركان ساكن مدينه از سوي ديگر است كه پس از بر پايي حكومت اسلامي در مدينه در كنار مسلمانان ملّتي واحد را تشكيل مي دادند و در آن شهر از حقوق مقرّر براي براي شهروندان
برخوردار بودند و البتّه در برابر اين برخورداري از آزادي ديني و حمايت مدني ، به تكاليف و مسؤوليّت هاي شهروندي همچون دفاع از مدينه و خودداري از همدستي با دشمنان ملزم مي شدند . فراتر از اين ، حتّي ميان حكومت مدينه و گروه هايي از مشركان عرب خارج مدينه پيمان ها و معاهداتي منعقد شده بود و در اين ميان اسلام هرگز به نيرنگ توسّل نمي جست .

            اسلام اين حق را براي پيروان همة عقائد و انديشه ها تأمين كرده است كه براي خود پرستش گاه هايي داشته باشند و در چهارچوبي كه افكار عمومي و ذوق عمومي اكثريّت جامعه اجازه مي دهد آيين هاي ديني خود را در اين پرستش گاه ها انجام دهند .

             پيامبران نمونه هاي درخشاني از گفت و گوي سازنده با دشمنان و مخالفان خود به هدف متمايل ساختن آنان به اسلام و نيز ابطال مخالفان و در نتيجه بنيان نهادن عقيده بر پايه هايي استوار از برهان و منطق ترسيم كرده اند . براي ما كه امروزه در دنيايي از نبرد عقايد و افكار به سر مي بريم لازم است از مناظره هايي كه ميان ابراهيم و طاغوت روزگارش و همچنين ميان وي و پدرش صورت پذيرفته بود درسي بياموزيم و در پرتو مناظره هاي او و ديگر پيامبران تا پيامبر خاتم (ص) راه بجوييم و در اين تأمّل كنيم كه چگونه آنان دور از غوغاگري  و جنجال آفريني هايي كه امروزه جدل فكري و سياسي به دامن آن در غلتيده است به شيوه اي پسنديده به نقد دلايل مخالفان خويش مي پرداختند .

          حيات فكري مسلمانان در روزگار صحابه و تابعين و نيز در عصرهاي پر درخشش اسلامي در پرتو همين رهنمودها به پيش رفته است ؛ چه در آن روزگاران در دربار خلفا و يا در مساجد ، ميان مسلمانان و پيروان اديان و انديشه هاي ديگر از جمله زنديقان و منكران وجود خدا نيز ميان فرقه هاي مختلف اسلامي با همديگر مناظره هايي صورت مي گرفت و در اين مناظره ها هيچ چيز جز دليل و برهان چيرگي و يا حضور نداشت و اين خود گواهي روشن بر تسامح اسلام و شاهدي آشكار بر جايگاه بلندي بود كه اين آيين به خرد و دانش و آزادي داده است . تا جايي كه علّامه شهيد دكتر اسماعيل فاروقي استاد علم          دين شناسي تطبيقي در دانشگاه تمپل آمريكا در جستار مهم خود دربارة حقوق غير مسلمانان در حكومت اسلامي بدان گراييده است كه در حكومت اسلامي فرد ذمّي ( يا شهروند غير مسلمان ) حق دارد در محافل خاص فرقة خود و يا در محافل عمومي ، مشروط به آن كه احساسات عمومي مسلمانان را جريحه دار نكند ، به گسترش و تبليغ ارزشهاي هويت خويش بپردازد ؛ چه ، هيچ نزاعي در اين نيست كه ذمي حق دارد در چهاچوب قانوني كه همگان بدان گردن نهاده اند و در محدوده اي كه احساسات اكثريّت را ، يعني آنها كه به حق اقليّت در اظهار عقايد خود در آغاز احترام گذاشته اند ، جريحه دار نمي كند ، عقيده و ديدگاه خود را ابراز بدارد . اگر مسلمان حق و بلكه وظيفه داشته باشد كه دعوت خود را به شهروندان غير مسلمان عرضه كند ،‌ از ديگر سوي شهروندان غير مسلمان نيز حقي همانند خواهند داشت ، و اگر در اين ميان ترسي بر ايمان مسلمان باشد آنان در برابر اين ترس راهي جز آن نخواهند داشت كه ايمان خويش را ژرفتر كنند و از رهگذر پرسش از عالمان خويش در صدد تحقّق بخشيدن به اين مهم برآيند .

              امروزه با گسترش ارتباطات و پيشرفت هاي گسترده در وسايل ارتباط جمعي ، ديگر عزلت كامل و حصار كشيدن گرداگرد خويش امكان پذير نيست و نقدها و بحث هاي مخالف به هر وسيلة ممكن به مسلمانان خواهد رسيد در چنين شرايطي يگانه راه و يگانه پشتيبان آنان در برابر هر نقد و نظرية مخالف فراروي نهادن نقد و نظريه هاي برتر ، خرد ورزانه تر و درست تر خواهد بود .

             ابوالاعلي مودودي كه پيشگام فقهاي حقوق اساسي اسلامي است ، در تبيين آزادي غير مسلمانان ديدگاهي روشن و قطعي ارائه داده است ، او مي نويسد :

« در حكومت اسلامي ، غير مسلمانان درست همانند مسلمانان و در برابر آنها از حق آزادي ايراد سخن ، نوشتن ، ابراز رأي و نظر ، انديشه وبرگزاري اجتماع برخوردار خواهند بود و در اين زمينه همان الزام ها و شروط و تعهداتي كه بر مسلمانان است بر آنان نيز خواهد بود ، آنان اجازه خواهند داشت در چهارچوب قانون از حكومت و كارگزارانش ، حتّي از رئيس حكومت انتقاد كنند ، همچنين آنگونه كه مسلمانان حق خواهند داشت مذهب و فرقه و دين آنان را نقد كنند ، آنان نيز حق خواهند داشت كه دين اسلام را نقد كنند و از آن سوي بر مسلمانان هم لازم خواهد بود همان گونه كه بر غير مسلمانان لازم است ، در نقد خود پايبند حدود قانوني باشند . آنان در ستايش آيين و تبليغ كيش خويش از آزادي كامل برخوردار خواهند بود ، و اگر هم مسلماني از دين برگردد عواقب ارتداد  وي متوجّه خود او خواهد بود و هيچ غير مسلماني بدين سبب مؤاخذه نخواهد شد .

             در حكومت اسلامي غير مسلمانان مجبور به پذيرش عقيده يا انجام عملي برخلاف آنچه خواست قلبي آنان است  نخواهند شد و حق خواهند داشت كارهايي را كه مطابق خواست قلبي آنان است تا آنجا كه با قوانين حكومت برخورد نداشته باشد ، انجام   دهند . 17

             پس بايد فضايي فراهم نمود تا انسانها در بيان انديشه ها آزاد باشند و تا زماني كه در چهارچوب حقوق خود عمل
مي كنند و به مصالح عمومي آسيبي نمي رسانند هيچ كس نمي تواند متعرّض‌ آنان و آزادي هايشان شود . نظرية آزادي در اسلام بر مطلق بودن آزادي فرد در همه چيز تا زماني كه با حق يا با مصالح عمومي برخورد و تصادم پيدا نكرده ، استوار است و چنانچه با حق يا مصالح عمومي برخورد پيدا كند ، تجاوزي است كه بايد در برابر آن ايستاد و آن را متوقّف  و مهار كرد .

             محيطي كه انسانها در آن احساس امنيّت نموده ، در ارايه انديشه ها و ابراز نظريه ها در حدود قانون بدون رُعب و اجبار آزاد  باشند . محيطي بدور از اختناق و زور گويي و و اعمال قدرت و در تنگنا قرار دادن انديشمندان جهت پذيرش ايده ها و عقائد بخصوص با استفاده از نيروي سلطه و تازيانة جبر ، بلكه فضايي كه انديشمندان با در نظر گرفتن حق قانواني خود با آرامش كامل آراء و انديشه هاي خود را ابراز نمايد و موانعي چون بند و زندان و اخراج ، گلوي انديشة او را نفشارد و صداي او را خفه نسازد . پوز بند بر دهان ها نبندند و بغض ها گلو گير نباشند تا خار در چشم و استخوان در حلق18 ، حرفهاي دل مسكوت بمانند ، نفس ها در سينه حبس گردند  و انسانها دلمرده و افسرده بسرايند كه : سلامت را نمي خواهند پاسخ گفت :

هوا دلگير ، دربها بسته ، سرها در گريبان ، دستها پنهان       

                                                       نفس ها ابر ، دلها خسته و غمگين

درختان اسكلتهاي بلور آجين                     زمين دلمرده سقف آسمان كوتاه

غبار آلود مهر ماه ،      زمستانست 19    

           در جامعه اي كه دهان بند اختناق سدّ راه انديشه است و نبرد با انديشه سرنيزة حكّام جور ، شاعر دردمند در درياي تند و تيرة آن غرق مي شود و بغضش مي تركد و با دلي محزون و گرفته مي سرايد كه :

آي آدمها كه بر ساحل نشسته شاد و خندانيد        يك نفر در آب دارد مي سپارد جان

يك نفر دارد كه دست و پاي دائم مي زند

روي اين درياي تند و تيره و سنگين كه مي دانيد20    

در جامعه اي كه تازيانة زور و اجبار و ستم حكومت مي كند حال انديشمند به هدهدي مي ماند كه در ميان بومان گرفتار آمده و هر چه از روز و  نور و آفتاب مي‏گويد ، بومان چون روزكور مي باشند  و در روز چيزي نمي بينند ، به مخالفت با سخنان او
بر آمده و قصد هلاك او مي نمايد و هدهد از بيم قتل بالاجبار مي گويد : « اينك به درجة شما رسيدم و كور گشتم » .21     

            جوامع با ايجاد زمينه هايي براي بحث و گفت و گوي آزاد و جنبش تفكّر و نظريه مي توانند به نبرد با استبداد و ديكتاتوري برخاسته و از اسارت انديشه ها ممانعت نمايند . تعصّب نسبت به يك نظر و لجاجت هاي بي مورد نسبت به يك  رأي ، ديدة بصيرت را نابينا كرده انسان را به هدف مطلوب و عالي و كمال انساني سوق نمي دهد . البتّه اختلاف واقعي آراء ، لازمة حيات انساني است و چاره اي به پذيرش حق اختلاف نظر نيست ، بنابراين ، اين امكان وجود دارد كه در امّتي كه بر اصل واحد و نظريّه اي واحد گرد آمده اند مكتب هاي متفاوتي وجود داشته باشد كه در هر صورت مناديان آنها به همديگر         نزديك اند ، آن گونه كه حضرت علي (ع) حق خوارج را در مورد تجمّع تا هنگامي كه به اكراه ديگران و تحميل نظريّات خود روي نياورده بودند ، به رسميّت شناخت .

           آزادي انديشه ارزشي بنيادين و اصيل دارد و انسان به اندازة مبارزه بر ضد نيروهاي سركوب در درون و برون خود و بدان اندازه كه آرمان هاي متعالي قانون اخلاق را تحقّق مي بخشد ، آزاد است . در اسلام براي انسان از رهگذر مبارزه با نفس و واداشتن آن به امور متعالي و دست و پنجه نرم كردن با قواي شرّ و بدي و ناداني در بيرون از وجود خويش از طريق       مجاهده درعبادت و جهاد ، كلمة حق و عدالت و آزادي اعتلاء مي يابد . بنابراين هر انسان مؤمن با بهره گيري از موهبت انديشه                              

والاترين عطاي الهي به انسانهاست ، در ارائة آراء و انديشه ها آزادانه و در چهارچوب حقوق خود عمل نمايد ، و تا زماني كه به مصالح عمومي آسيبي نرسانده ، هيچ كس نمي تواند متعرّض او و آزادي هايش در بيان انديشه گردد .

                                                                                                                                                                مِنَ ا . . . التّوفيق

                                                                                                                               زهرا خلفي

                                                                                                                              عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد اسلامي ـ واحد دزفول

                                                                                                                 آبان ماه - 1383

منابع و مآخذ

1-     نهج الفصاحه ، مترجم و فراهم آورنده ، ابوالقاسم پاينده ، انتشارات جاويدان ، چاپ اول ، 1374

2-     غُررالحِكم و دُررالكَلِم ، آيه الله عبدالواحد اُمدي ، ترجمه و نگارش محمد علي انصاري ، چاپ سوم ، 1337

3-     استاد كمالي ، سيد علي ، قرآن و شعارها ، مؤسّسة فرهنگي انتشاراتي نور معرفت ، چاپ اول 1375

4-     غنوشي ، راشد ، آزادي هاي عمومي در حكومت اسلامي ، مترجم حسين صابري ، شركت انتشارات علمي و
فرهنگي ، چاپ اول 1381

5-     نشرية معارف ، شمارة 5 ، فروردين 1381

6-     خبرنامة دين پژوهان ، شمارة 12 ، بهمن ـ اسفند 1381

7-     گفتار حكيمانه ، در بخش سوم نهج البلاغه ، دفتر نشر فرهنگ اسلامي 1370

8-     مولانا جلال الدين بلخي ، مثنوي ، مقدمه و تصحيح و تحليل ، دكتر محمد استعلامي ، انتشارات زوّار و نشر سيمرغ ، چاپ چهارم ، 1372

9-     الحديث ، گردآورنده مرتضي فريد ، دفتر نشر فرهنگ اسلامي ، چاپ پنجم ، 1366

10 ـ نشرية اطّلاع رساني معارف ، شمارة 11 ، اسفند ماه 1381

11 ـ نهج البلاغه ، خطبه ها ، نامه ها و سخنان كوتاه اميرالمؤمنين (ع) ، به قلم فيض الاسلام ، چاپ دوم ، 1351

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: